Βγήκα πρωί στη βεράντα για να αγναντέψω την κοιλάδα του Σπερχειού και την Οίτη, απέναντι. Έχουμε αυτό το προνόμιο. Ένα τοπίο που συνδυάζει βουνό, ποτάμι και πεδιάδα, ένας τόπος που εκατοντάδες -αν όχι χιλιάδες- χρόνια στήριξε και στηρίζει ανθρώπους, με ποικίλες δραστηριότητες, αφήνοντας πίσω ιστορία και μνήμες. Η εικόνα που αντίκρισα δεν ήταν αυτή που περιμένει κανείς από έναν τέτοιο τόπο. Η κοιλάδα βυθισμένη σε καπνό. Όχι από φωτιά, αλλά από τα φουγάρα του γνωστού εργοστασίου. Ένα γκρίζο πέπλο που «κλείνει» τον ορίζοντα και αλλοιώνει τη σχέση μας με το τοπίο.
Αυθόρμητα, ο νους ταξίδεψε. Προσπάθησα να φανταστώ την ίδια θέα από το ίδιο σημείο πριν εκατό, χίλια, πριν δύο χιλιάδες και δέκα χιλιάδες χρόνια. Ο ίδιος ποταμός, το ίδιο βουνό, η ίδια κοιλάδα. Χωρίς τους ευρωπαϊκούς αυτοκινητοδρόμους να τη διασχίζουν σαν χαρακιές, χωρίς την σιδηροδρομική γραμμή υψηλών ταχυτήτων να την κόβει στα δύο, χωρίς το εργοστασιακό νέφος να αιωρείται χαμηλά. Ένα τοπίο που άλλαζε αργά, με ρυθμούς γεωλογικούς κυρίως και οικολογικούς, όχι βίαιους και επιταχυνόμενους.
Και τότε η σκέψη συναντάει το παράδοξο και το παράλογο: ό,τι άλλαξε ελάχιστα σε χιλιάδες χρόνια, το αλλάξαμε ριζικά μέσα σε λίγες δεκαετίες. Κυρίως τα τελευταία πενήντα χρόνια. Όχι με μία μόνο απόφαση ή ένα έργο, αλλά με τη συσσώρευση πολλών «μικρών, λογικών» παρεμβάσεων. Ένας δρόμος εδώ, μια γραμμή εκεί, μια μονάδα επεξεργασίας παραπροϊόντων αλλού. Καθεμία χωριστά φαινομενικά αναγκαία, όλες μαζί όμως μετασχηματίζουν το οικοσύστημα. Ο κατακερματισμός του χώρου, η αλλαγή των χρήσεων γης, η ρύπανση, ο περιορισμός της φυσικής συνέχειας του Σπερχειού, οι καταπατήσεις της παρόχθιας ζώνης του και η καταστροφή του παραποτάμιου δάσους, συμβαίνουν τώρα, σε μια εποχή που η λειψυδρία και η κλιματική αλλαγή δεν είναι πλέον αφηρημένες έννοιες ή μελλοντικές απειλές, αλλά παρόντα βιώματα.
Οι αλλαγές του κλίματος εδώ δεν έρχονται ως στατιστικό γράφημα. Έρχονται όταν το νερό λιγοστεύει, όταν οι περίοδοι ξηρασίας μεγαλώνουν, όταν το ποτάμι χάνει τη δυναμική του, όταν ο καπνός εγκλωβίζεται στην κοιλάδα. Έρχονται όταν οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν και η ανθεκτικότητα των οικοσυστημάτων μειώνεται, επειδή ήδη τα έχουμε επιβαρύνει πέρα από τα όριά τους.
Σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα δεν είναι αν χρειαζόμαστε παραγωγή, υποδομές ή οικονομική δραστηριότητα. Το ερώτημα είναι πώς τις σχεδιάζουμε και αν λαμβάνουμε υπόψη το σύνολο του οικοσυστήματος. Αν βλέπουμε το τοπίο ως ζωντανό οργανισμό ή απλώς ως υπόβαθρο πάνω στο οποίο χαράσσονται έργα και εξυπηρετούνται ανάγκες της στιγμής.
Η κοιλάδα του Σπερχειού δεν είναι απλώς ένας «χώρος ανάπτυξης». Είναι ένα σύνθετο φυσικό σύστημα, μια ιστορική και οικολογική ενότητα. Όταν τη διασχίζουμε, την τεμαχίζουμε ή την επιβαρύνουμε χωρίς συνολικό σχεδιασμό, δεν αλλοιώνουμε μόνο την εικόνα της· υπονομεύουμε τη δυνατότητά της να μας στηρίξει στο μέλλον. Κοιτάζοντας την κοιλάδα σήμερα μέσα στον καπνό, αναρωτιέμαι τι θα βλέπει κάποιος από το ίδιο σημείο σε πενήντα χρόνια. Και κυρίως: πόσα από αυτά που θα βλέπει θα είναι αναπόφευκτα και πόσα θα είναι αποτέλεσμα επιλογών, που μπορούσαμε να είχαμε κάνει αλλιώς.
Γιατί, τελικά, η οικολογία δεν είναι μόνο θέμα προστασίας της φύσης. Είναι θέμα ευθύνης απέναντι στον χρόνο.
Στέφανος Σταμέλλος
